Eng | Буряад | Рус|
 Гол һан 
 hонинууд 
 Сайтнуудай каталог 
 Проект тухай 
 Гэрэл зурагай галерей 

Главная / Home / Books catalog / Байгал шадарай дайда / Ойн баялигууд

Разделы сайта

Запомнить меня на этом компьютере
  Забыли свой пароль?
  Регистрация

Погода

 

Законодательство


КонсультантПлюс

Гарант

Кодекс

Российская газета: Документы



Не менее полезные ссылки 


НОЦ Байкал

Галазий Г. Байкал в вопросах и ответах

Природа Байкала

Природа России: национальный портал

Министерство природных ресурсов РФ


Рейтинг@Mail.ru

  

Яндекс цитирования Яндекс.Метрика

Ойн баялигууд

                                                                  ОЙН БАЯЛИГУУД

Байгал нуурые тойроћон байгаалиин гол баялиг – ой модон. Ой модон Байгал нуурай болон тэрэнэй тойронхи оршонгой бїхы талмайн 72% эзэлдэг гэхэ гї, али 20 600 000 га, тэрэ тоодо нэлэнхы ойгоор хушаатай талмайнь 17 100 000 га болодог.

Байгаалиин баялиг ашаглаха онсо гуримтай Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой ућа хамгаалгын бїћэлїїрэй хилэ СССР-эй Министрнїїдэй Соведэй 1969 оной январиин 21-нэй 52 дугаарай “Байгал нуурай байгаалиин баялигуудые тэрэ хэбээрнь їлээхэ ба нарин гамтайгаар хэрэглэхэ тухай” тогтоолоор байгуулагданхай.

Байгалай ойн жасын гол хубинь Буряад Республикада – 14 100 000 га (69%), бэшэниинь: Эрхїїгэй областьда – 1 400 000 га (7%), Шэтын областьда (Забайкалиин хизаарта гэхэ саг ерээ ха юм даа) – 5 000 000 га (24%).

Байгал шадарай ойн жасын 88,5% гэхэ гї, али 18 200 000 га Россин ойн ажахын Федеральна албанай мэдэлдэ, 3,5% (700 000 га) Россин Гїрэнэй Байгаали хамгаалгын хорооной, 7,5% (1 500 000 га) хїдєє ажахын їйлэдбэринїїдэй, тиихэдэ 0,5% (200 000 га) бусад министерствэнїїд болон албан зургаануудай мэдэлдэ байдаг.

Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой ой модоной хахадћаа ехэнхи хубинь (11 500 000 га гэхэ гї, али 55,8%) бїлэг-бїлэгєєр хубаарилагдаћан ой модоной нэгэдэхи бїлэгтэ ородог.

Байгал нуурай оршондо бїхы ургамалай ба амита юртэмсын олон шэглэлнїїдээр ой модые ашаглалга хараалагданхай.

Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой ой модон Байгал шадарай байгаалиие тэрэ зандань байлгаха, газарай хїрьћэ аршалха, ућа голнуудые хэм соонь байлгаха, аршалха їїргэ дїїргэжэ байдаг, тиихэдээ Байгалда шудхажа ородог гол мїрэнїїдые сэбэрлэжэ байха туйлай ехэ хїсэн гээд тоологдодог. Ой модоной їндэћэн хїрьћэнэй їлеэлгэжэ ошохогїйн, эрьеын нурахагїйн тула барижа байдаг їшєє нэгэ ехэ їїргэтэй.

Байгал нуурай ућа хамгаалгын нэгэдэхи бїлэгэй бїћэлїїртэ байгаали хамгаалгын 4 гол їїргэнїїдтэй 15 шатанууд ородог:

= нэгэдэхи шатын ойн талмайн 55,1%-ые ућа хамгаалха їїргэтэй ой эзэлнэ:

= гол тїлэб гансал хамгаалгын їїргэтэй ой – 22%;

= ургажа байћан удхаараа тусхай шэглэлтэй ой (ћамар олзоборилгын хїбшэ, їндэћэтэнэй       паркнууд, заповеднигїїд) – 19,3%;

= ариг сэбэрэй ба элїїржїїлгын їїргэтэй ой – 3,6%.

Байгал нуурта орожо байдаг гол мїрэнїїдэй ућанай 62%-ые шииг ехэтэй, шэлбїїћэтэ модонуудай (ехэнхидээ хуша байха) їдхэнєєр ургадаг, бїхы талмайн 25%-ые эзэлдэг хадануудай їндэрэй бїћэлїїр ућа ба Байгал нуурай оршон хамгаалгын онсо їїргэтэй. Хадануудай дундуур бїћэлїїртэ шииг нойтоороо тиимэшье элбэг бэшэ, шэлбїїћэтэ модонуудай (нарћан, шэнэћэн) ћиирэглэн ћагад ургаћан хуби 35% болодог. Эндэћээ Байгал нуурта шудхадаг бїхы ућанай 30%-нь эхиеэ абадаг байха юм. Хадануудай доогуур, хормой багаар бїћэлїїрэй (нуга, тала) хуби 40% болодог. Эндэћээ Байгалда шудхадаг бїхы ућанай 9% гарадаг байна.

Тиигэжэ, хада-тайгын бїћэлїїр бїхыдєє Байгалда шудхадаг ућанай 90% тухайтай ућа їгэдэг гэжэ элирбэ. Тиимэћээ тэдэн ућа болон оршон байгаали хамгаалгын шухала їїргэтэй, ой модоной нэгэдэхи бїлэгтэ ородог.

Байгалые тойроод ургадаг ой модоной хамгаалхы їїргые дээшэлїїлхэ зорилготой абтаћан КПСС-эй ЦК-гай, СССР-эй Министрнїїдэй Соведэй 1987 оной апрелиин 13-най 434 дугаарай тогтоолой ёћоор Байгал тойроод эрье шадарай дайдада хамгаалгын онсо байдал тогтоогдоћон, гансал хамгаалха удхатай ойн ажахы эрхилэлгэ байха, мїн модо отололго огтолон хоригдонхой. Энэл тогтоолоор ойн модо бїридхэлгые гїрэнэй хиналта доро абаха, эндэхи модод онсо ехэ удха шанартай, їнэтэй сэнтэй гэжэ тоологдонхой.

Эрье шадарай ойн жасын хамгаалгын газарай талмай бїхыдєє 4 400 000 га (Буряад Республика, Эрхїїгэй область) болодог, тэрэ тоодо Россин ойн ажахын Федеральна албанай мэдэлдэ 3 700 000 га ородог.

Ућа болон Байгалай оршон байгаали хамгаалгын бїћэлїїрэй ой модон гїйсэд шэнжэлэгдэнхэй. Ой соо бїридхэлэй ба шалгалтын ћїїлшын хїдэлмэринїїд 1980-дахи онуудаар хэгдэнхэй, тиихэдэ зарим ойн ажахынуудта иимэ хїдэлмэринїїд шэнээр хэгдэжэ захаланхай.

БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН ОЙ МОДОНОЙ НЄЄСЭНЇЇД

Буряад Республика ойн айхабтар ехэ нєєсэнїїдтэй, харин тэрэнь Сибириин ехэнхи регионуудайхида ороходоо бага, шанарааршье ћула, їйлэдбэридэ хэрэглэхын тула тэдээндэ хїрэхэнь хїшэр. Їйлэдбэридэ хэрэглэжэ боломоор ой модоной гурбанай хоёр хуби (63,1%) Байгалые тойроћон ой модондо хабаатай. Байгалай тойронхи оршон ехэ їнэтэй, аша тућатай экологическэ сэбэр ой модоной тїб болоно, тиимэћээ эндэ 87% ой модоной їйлэдбэрилгэ ябуулагдана. Мїнєє їеын сагай байдалаар Байгал шадарай ой модон тон ехэ хохидолдо оронхой, Байгалай ой модо їйлэдбэриин хорюултай газарта (2548,7 мянган га) гэхэ гї, али 20,9 % ћайн шанартай модон ургана. Байгал шадарай газарћаа зїїн хойшоо болон баруун урагшаа ой модоной нєєсэ ехэ, тэндэ ой модо ашаглахань тон хїндэ хїшэр. Хулгайгаар модо бэлдэлгэ тон ехээр дэлгэрэнхэй. Хуули бусаар модо отлогшод дїтэ газарай ћайн модо дуућан шахуу хюданхай. Тиимэћээ холын, харгы зам їгы газарта байћан муу шанартай ой модон ашаглалгада оронгїй їлэнэ. Республикын дэбисхэрэй 82,9%-ые ой модон эзэлнэ Нэгэдэхи бїлэгэй модон 11069,3 мянган га гэхэ гї, али 38% эзэлнэ. Хоердохи бїлэгэй модон 4943,2 мянган га  гэхэ гї, али 17% эзэлнэ. Гурбадахи бїлэгэй модон 13121,2 мянган га гэхэ гї, али 45,0% эзэлнэ. Республикын ой модон гал тїймэрэй хохидолдо бэлээр ородог ой мододой тоодо ородог. Ой модоной гал тїймэртэ ородог ушарнуудые шэнжэлгэнїїдэй хубааряар тїрїїшын гурбан класста 20217,8 мянган га гэхэ гї, али 78,1% талмайда ойн тїймэр  тїймэрэй аюултай хаћа соо аћажа  болохо байна.

 

Жэл

Тїймэрэй тоо

Ойн тїймэрэй талмай

Дїрэћэн ойн дунда зэргын талмай, га

2002

1426

18300

12,8

2003

3396

232300

68,4

2004

881

8100

9,2

2005

882

9200

10,4

2006

1200

22800

19,0

Ойн тїймэрэй ћїжэрхэ гол шалтагаан гэбэл 80% хїрэтэр галай аюл сахиха хэмжээнїїдые хїнїїдэй сахяагїй дээрэћээ болоно. Тосхонуудай, амаралгын, эмшэлэлгын газарнуудта дїтэ байћан ойдо гал тїймэрэй ехэнхи хубинь хїртэнэ. Республикын ехэнхидээ хонин ажахы эрхилдэг тїб ба урда захын ойн ажахынуудта хагда галдалга гээшэ тїймэрэй аћаха баћа нэгэ шалтагаан болоно. Ойн тїймэрэй болохо шалтагаанда мїн лэ сагай уларил нїлєє їзїїлдэг байха юм (тэнгэриин буудал).

Ћайнаар ашаглагдаагїй газарнуудта, хїрэхэнь хїшэр, хадын хэлтэгы ташалангуудта тїймэрые сараха гээшэ тон хїндэ. Республикын бїхы газар дэбисхэртэ болон ућа голнуудые хамгаалалгын хубида ой тайгые тїймэрћєє ћэргылэлгын хїдэлмэриие ойн харуулшад агаарай онгосо хэрэглэжэ бїтээдэг. Тїймэрэй ћїжэрћэн ехэнхи хуби агаарай онгосонуудай хїсєєр сарагдадаг.

Байгал шадарай ой тайгын харуулай агаарай албан Забайкалиин Эрхїїгэй, Шэтын авиабазануудай 17- дохи авиационно отделениин хїсєєр байгуулагданхай.

Тїргэн дары тїймэр элирїїлхэ ба тэрэниие сараха уялгатай ойн ажахынуудта химиин арга хэрэглэжэ тїймэр сараха 116 албангууд, тїймэр холоћоо элирїїлхэ 16 тусхай аранганууд тїхеэрэгдэнхэй. Гал тїймэрые сараха тухай Генеральна  схемын ёћоор тэдээн дээрэ їшєє нэмэжэ 68 тїймэр сараха станци, 31 аранга байгуулагдаха ећотой.

Д. Анжиловай “Наран утаан хоерой хоорондо”, А. Лупановой “Гал тїймэр тухай” гэћэн статьянуудые хара.

ТАЙГЫН БАЙДАЛ

Байгал шадарай дайдада, ехинхидээ Сибирьтэ ургадаг модод гэбэл: шэнэћэн, нарћан, хуша. Ойн модонуудай бїридэл абажа харабал: шэнэћэн ой (33,2%), нарћан (28,1%), хуша (12,5%), хућан (9,3%), уляаћан (2,7%) болодог.

Ой модоор хушаатай талмайда ургадаг мододой хубаариие абажа харабал: залуу модод – 21,8%, дунда наћанай – 38,3%, їйлэдбэриин хїсэндэ хїрэжэ байћан – 10,8%, бэеэ хїсэћэн ба їтэлћэн модод – 39%. Тэдэнэй тоодо шэлбїїћэтэ модод 29,5%. Тэдэ ургажа байћан мододой їндэр набтарынь наћанай илгаагаар бэе бэећээ олон жэлээр хойнтоно.

Їнгэргэгдэћэн шалгалтын ёћоор ой модоной холисо муудажа байна. Тиигэжэ хоёр шалгатын харуулћаар шэлбїїћэтэ ойн талмайн хэмжїїр 5,7% доошолоо, харин тиихэдэ набшаћата ойн ургадаг талмай 11,2% дээшэлћэн байна. Иимэ ћэлгэлдээн байгаалиин жама ёћодо буруу їзэгдэл гэжэ тоологдоно.

Байгалые болон тэрэниие тойроод ућа хамгаалалгын оршондо таримал модоной їдхэн шэнгэн 0,6-ћаа ехэ бэшээр хубилна (0,52-0,71). Ућа хамгаалалгын газарта таримал модо ургуулћанай хэрэг ехэ їгы, тиимэћээ модо тарићанай їнэ сэн – 4,1 тїхэригћєє їлэнэгїй.

Тоололгын дїнгїїдээр таримал модод, тэрэнэй тоодо шэлбїїћэтэ модод, 123 жэл соо ћууна, набшаћата модод – 43 жэл. Хэрэглэмжэдэ орохо модоной нєєсэ 1 га газарта 97,5 м3, бэеэ хїсэћэн болон хїгшэрћэн модоной нєєсэ – 24,5 м3/га болоно. Байгалай оршон тайгын модоной бага їрэ дїнтэйгєєр хэрэглэмжэдэ ородог байћаниинь гансашье сагай уларилћаа дулдыданагїй, їшєє тиихэдэ модоной ургаха ушарћаа болон хэрэглэмжын модо отолћонћоо болоно.  

Энээнћээ урда жэлнїїдтэ бэеэ хїсэћэн модонуудые хайра гамгїйгєєр унагааћанћаа боложо, модоной ургаса болон аша їрэнь доошоо унаћан байна. Тэрээнћээ гадуур хэрэглэмжын модод ойн тїймэрэй хохидолдо орожо хосорно.

.Байгал шадарай ућа хамгаалалгын газарта ой модоор хушагдаћан талмайнь – 59,5%, тэрэнэй 10%-ћээ 20% хїрэтэр талмайнь ойтой тала газарта оршоно, 45%-ћээ 90% хїрэтэр – хадата тайгада. Ћїїлэй жэлнїїдтэ энэ байдал хубилаагїй. Ой модоной їйлэдбэридэ хэрэгтэй гэжэ оноологдоћон газар талмайда ехэ хохидол їзїїлдэг їйлэ хэрэгїїд гэхэдэ – саарћа-картон гаргадаг їйлэдбэриин їлэгдэлнїїд, модо хорлодог жэжэ хорхой шумуул, модоной їбшэн, гал тїймэр болоно.

Мїнєє сагай байдалаар муудаћан ба хатаћан модоной тоо Байгальскын ЦБК тойроод байћан талмайда – 350 мянган га, Сэлэнгын ЦКК тойроћон талмайда –450 мянган га, Гусиноозерскэ ГРЭС – 680 мянган га. Эрхїїгэй ГЭС-эй буруу ажал ябуулгын  хойшолонгоор (ућанай нюруу дээшэлїїлгэ) Байгал нуурай эрьеын нуралга, тиигэжэ 200 га талмайда ой модоной хосоролго ушаруулагдаа.

 

 

  

  

 

  

  

                                                        

Назад в раздел