Eng | Буряад | Рус|
 Гол һан 
 hонинууд 
 Сайтнуудай каталог 
 Проект тухай 
 Гэрэл зурагай галерей 

Главная / Home / Books catalog / Байгал нуур / Байгалай байгаали. Ургамалай ба амитадай аймаг

Разделы сайта

Запомнить меня на этом компьютере
  Забыли свой пароль?
  Регистрация

Погода

 

Законодательство


КонсультантПлюс

Гарант

Кодекс

Российская газета: Документы



Не менее полезные ссылки 


НОЦ Байкал

Галазий Г. Байкал в вопросах и ответах

Природа Байкала

Природа России: национальный портал

Министерство природных ресурсов РФ


Рейтинг@Mail.ru

  

Яндекс цитирования Яндекс.Метрика

Байгалай байгаали

Байгаалиин гурим. Амита бодосуудай тэжээл, хоолойнгоо талаар харилсаанууд//Байгал: Атлас/ Ахамад редактор Г. И. Галазий, М. 1993. н. 11-12.

Байгалай амита бодосуудай аймагай олон янзанууд тэдэнэй олон янзын байратайе, биоценотическэ харилсаануудайнь орёое гэршэлнэ. Биотопуудайнгаа бїрилдэлєєр, хэдэн янзын абиотическэ байдалаараа Байгал 2 хуби боложо хубаардаг: эрье шадарай ба гїнзэгы газарай. Эрье шадарайнь хубида гїнзэгын 250-300 м хїрэтэрхи табанай нэгэ хуби бїћэлїїр ородог. Гїнзэгы газарай хубида табанай дїрбэн хуби ороно, тиихэдээ ућанай урасхалай хїсэндэ холисолдолгын ба тэрээнћээ доошонхи таланууд ороно.

Нээмэл пелагиалиин (300 м хїрэтэр) хоолой, тэжээлэй їенїїд фитопланктоной хэдэн тїхэлнїїдые байгуулдаг: ургамалаар хоолодог тон жэжэ хабшаахай тїрэлтэн, юушье ћаань, хуу эдидэг макрогектопус гэжэ батипелагическэ амфипода, хоёр янзын тоћон жараахайнууд, хоёр янзын пелагическэ бычогууд, омоли, сэбэр ућанда амдардаг хаб загаћан.

Байгалай продуцентнїїдэй эхин їедэ 12 янзын нуурай ургамалнууд ороно. Тэдээн сооћоо диатомово, перидиниевэ, зарим ушартаа алтарма ургамалнуудынь булюу. Байгалай оршондо ургамалай эдешэхэ хаћа 11 ћара болодог, тиихэдээ мїльћэн доро тїргэн ургадаг. Олон жэлнїїдэй шэнжэлгэнїїдэй їндэћєєр бїхыдєє жэлэй туршада ургадаг ургамалнуудай шэгнїїрэй 82% хабар тээшэ бии болоод байдаг. Ургамалнуудай хэдэн жэлнїїдэй дунда зэргын шэгнїїр Байгалай урда хажуугаар хойто хажуугайхида ороходоо 3 дахин ехэ (тус тустаа 1 025 ба 344 мг/м). Зундаа багаар ургана. Жэлэй туршада нэгэ гектарта    21 100 кг болодог.

Энэ хоол, тэжээл гол тїлэб жэжэ хабшаахай тїрэлтэнэй хоол болодог – 90%. Тиихэдэ энэниие омоли эдидэг байха юм.

Макрогектопус Байгалай ућанай бїхы зузаанда байдаг, тиихэдээ зарим газартаа олоороо, зарим тээ їсєєнєєр, жэжэ хабшаахай тїрэлтэнєєр, нуурай ургамалнуудаар хооллодог. Тиихэдээ тэрэ єєрєє тоћон жараахайн, омолиин ба бусад загаћадай хоол болодог юм. Энэ Байгалай дунда хотогорто элбэг, эндэ бусад тээхидэ ороходоо 4 дахин ехэ. Жэлэй туршада тоологдоходоо 8 000 тонно болодог.

Нуурай гол баялиг – омоли. Омолиин 1980-дахи онуудай хамтын шэгнїїр 30 000 тоннодо хїрэћэн байгаа.

Гол тїлэб тоћон жараахайгаар, бычогуудаар хоолодог амитан гэбэл – хаб загаћан. Сїїдхын туршада 3 кг хїрэтэр загаћа эдидэг. 68 000 толгой хаб загаћад 77 500 тонно загаћа эдинэ гээд элирїїлэгдэнхэй, тэрэ тоодо 68 000 тонно тоћон жараахай.

1980-дахи онуудаар Байгалай ућые бїхы талаћаань шэнжэлгэдэ онсо анхарал хандуулагдаа: хїйтэн, дулааниинь, тунгалагынь, урасхал, ућанайнь їнгэ, наранай туяагаар нэбтэрдэг бодосууд.

Байгалай байгаалиин байдалые тодорхойлћон данса ћїїлэй 15 жэлнїїдэй туршада боложо байћан хубилалтануудые онсолон хараагїй ћаа дїїрэн бэшэ байха. Ехэ ућануудай адаг багаар нэлэнхы талмайда, илангаяа Сэлэнгэ мїрэнэй, эвтрофировани боложо байна гээд Г. И. Поповская тэмдэглэнэ. Байгалай урда хажуугаар, гїнзэгыдэ, нуурай ургамалнууд – замагууд тїргэнєєр ба ехээр ургана гээд элирээ. Иимэ байдал 1950-1960-дахи онуудаар їгы шахуу байћан, замагууд дайралдаашье хадаа ганса нэгээр гээд тэмдэглэгдэнэ.

Байгал нуур соо эндээ бии боложо, эндээ ургадаг ба бїхы тїхэлэй ургамалнуудћаа булюу тїхэлэй ургамалнуудай їе їе хубилжа байдагые анхармаар байна. Тусхай хэблэлнїїд соо энээн тухай урдандаа бэшэгдэжэ байћан. Тиихэдэ 4 жэл болоод нэгэ удаа ургасын хэмжээн дээдэ шатадаа хїрэнэ гээд элирїїлэгдэћэн байгаа. Мїнєє энэ байдалда хубилалтанууд болоо. 1974 онћоо 1990 он болотор сагай хугасаа соо ургасын айхабтар ехэ хэмжээн хоёр лэ дахин їзэгдєє.

Урда їедєє юрын лэ байћанбайдалай иигэжэ хубилха ушар ућан соохи боложо байдаг байдал шэнжэлэгшэдэй арсалдаа їїсхэн. Желтокрылка гэжэ загаћанай тоо толгойн ехээр їсєєрћэн ба тэрэнэй їдэсын тогтоћон ушар байдал омолиин мїнєє їеын байдалда харюу їгэжэ боломоор гэгдэнэ. Желтокрылка гээшэ їйлэдбэридэ орохо загаћан гээд 1942 ондо тоологдоћон, тиигэжэ 1971 он болотор олзоборилогдожо байгаа. 1956 ондо тэрэнэй олзоборилго 18 000 ц байбал, 1971 ондо оройдоол 1 000 ц боложо, тиигээдшье тэрэниие олзоборилго зогсоогдоћон юм. 1971 онћоо 1982 он болотор їдэсэгїй байгаа, 1983 ондо Бага Далай хоолой багаар тїрьћэлхэ ћїрэг олошороод байна гэжэ анхарагдаа.

Желтокрылка загаћанай їсєєрэлгэ єєрын шалтагаануудтай. Тэдэнэй тоодо їерэй ућан, тїрьћыень хїнїїдэй барижа абалга, тїрьћэлхэ хаћа дээрэнь ехээр олзоборилго, їшєє тиихэдэ, магад, бїри урдандаа ућанай нюруугай дээшэлэлгэ. Тэрэнэй їсєєрэлгэ омолиин шанарта муу нїлєє їзїїлнэ, тиигэжэ омолишье їсєєрнэ гэгдэнхэй.

Дээрэ хэлэгдэћэн баримтанууд Байгалай ургамалай аймаг дабтагдашагїй, тэдэнэй янза, тїхэл бїриин байдал хоорондоо тон нягта холбоотой. Нэгэ тїхэлэйнь хубилалтада ороходо, нїгєєдїїлынь заатагїй хубилдаг байна. Тиимэћээ тон наринаар хэрэглэхэ, тэдэниие аршалжа, хамгаалжа байха зорилгонууд хуулиин ёћоор байгуулагдаха ёћотой гээд тэмдэглэгдэнэ.

БАЙГАЛАЙ АМИТА БОДОСУУДАЙ АЙМАГ

Амита бодосуудай аймаг // Байгал: Атлас / Ахамад ред. Г.И. Галазий.  – М., 1993. – н.10.

Байгалай амита бодосуудай аймаг нуурай гол баялиг гээшэ. Эдэнэй олонхиинь эндээл бии болоод, эндээ амидардаг олон тїхэлнїїдэй ажамидарал Байгалай ућые эрхим шанартай, тон сэбэр байлгадаг.

Эндэ ехэхэн їїргэ дїїргэжэ байдаг тон жэжэхэн амита бодосуудые нэрлэмээр (бактеринїїд, актиномицедїїд, дрожжи). Тэдэ ућанай бодосуудта, оёорой бїрилдэлдэ, тиихэдэ ућанай сэбэр байлгада гол нїлєє їзїїлдэг. Тэдэнэй эгээл ехэ тоо Байгалай мїльћєєр хушагдаагїй їедэ, ућанай зузаанай дээгэшэгїїр нэгэ миллилитртэ 12 млн клеткэ дайралдадаг (хабартаа эртїїр, зунай-намарай хаћада).

Эгээл бага тоонь – 1 мл ућанда 160 000 клеткэ їбэлдєє ућанай 75 см зузаанда байдаг. 

УРГАМАЛАЙ АЙМАГ

Байгал соо 1 085 янзын замаг тїхэлэй ургамалнууд тоологдодог. Эгээ олониинь (509 янза) – диатомово, 205 янзын – ногоон їнгэтэй. Хїхэ-ногоонууд дэлгэрэнги – 90 янза, алтарма їнгэтэй – 28 янза болон бусад. Мїльћєєр хушагдаагїй Байгал соо 677 янзын тїхэлэй ондо ондоо ургамалнууд дайралдадаг. Тэдэнэй 6 тїрэлэй, тиихэдэ 133 янзын, 62 тїхэлэй эндээ бии боложо, эндээл ургадаг. Ућанай гїнзэгыдэ 450 янзын ургамалнууд ургадаг. Он жэлнїїдэй нїлєєн доро хїйтэндэ даданги ургамалнууд бии боложо захалаа.

Перидиниевэ замагуудай ехэнхи хуби эндээ бии боложо, эндээ ургадаг, тэдээн сооћоо эгээл ехэ удха шанартайнуудынь гимнодиниумай тїрэлдэ ородог.

Томо фитопланктонуудай ургасын бага жэлнїїдтэ ультрананопланктонууд ехээр ургадаг. Энэ бїлэгэй замагуудай клеткын хэмжїїр 1,5-3,0 мкм болодог. Їдэсын талаар їндэр аргатай эдэ замагууд ехэ ућан соо їсєєн тоото биогеннэ бодосуудые хэрэгћээнь гаргаха аргатай.

 Ультрананопланктонна замагууд 1 л ућанда айхабтар олон байдаг – 30-40 млн клеткэнїїд, зарим ушарта энэнь 50-70 млн клеткэнїїд болодог, тиихэдэ ехэ тїргэнєєр хубаарха аргатай. Эдэл замагуудай ашаар зунай хаћада нуур соо Байгалай гол продукци бии болоно. Мїльћэн доро, мїн нуурай мїльћэгїй хаћада ургадаг эдэ замагууд, нуурай бусад ургамалнууд Байгалай бїхы амита байгаалиин ажамидаралые сахижа байдаг. Загаћа олзоборилгын гол газарнууд болохо тохойнууд болон сорнуудаар энэнь ургаха, эдеэшэхэ хаћынгаа турша соо, май ћараћаа октябрь болотор, бїри эршэтэйгээр ургадаг. Посольско сорто, нуур-сор гэгдэдэг Арангатада, Истогой сорто илангаяа элбэгээр ургадаг. Ургамалнуудай эгээл ехэ биомасса 1 м3 ућанда 65 грамм болодог, тиихэдэ ургаха ба эдеэшэхэ хаћын турша соо 1 м3 ућанда 914 граммда хїрэдэг байха юм.

Байгалай оёорто бусад ургамалнуудай дундаћаа замагууд булюу байха. Тэндэхи 97 янзын замагуудћаа 30-ниинь эндээ бии боложо, эндээл ургадаг.

Мїльћэнћєє сїлєє Байгалда гол тїлэб эндэл бии болоћон улотриксовэ ба сифонокладиевэ ургамалнууд ехэ удха шанартай. Зариманиинь тїхэреэн жэлэй туршада ургажа, эдеэшэжэ байха аргатай.

Микрофидїїд нуурые нарин зурууд боложо 100 м хїрэтэр гїнзэгыдэ бїћэлдэг. Замагуудай тараса бїћэлїїр бїћэлїїрээр байдаг. Тиимэ бїћэлїїрнїїд 5.

Нэгэдэхи бїћэлїїртэ (0-1,5 м гїнзэгы, 5-10 м їргэн) ногоон, утаћатамал замаг, Ulotrix zonata, булюу байха. Тэрэ 1 м2 талмайда 50-ћаа 150 хїрэтэр грамм болодог.

Хоёрдохи бїћэлїїртэ (1,5-3 м гїнзэгы, 5-40 м їргэн) бїхы шахуу эрье шадараар ногоон замагай, Tetraspora cilmdrica, ургаса булюу. 1 м2 талмайда 50-300 граммда хїрэдэг.

Гурбадахи бїћэлїїртэ (3-15 м гїнзэгы, 10-150 м їргэн) Байгалай эндээл бии боложо, эндээ ургадаг Draparnaldioides тїхэлэй замаг булюу ехэ. Тиихэдээ 1 м2 талмайда, нуурай ондо ондоо газараар, 50-60-ћаа 120-160 граммда хїрэдэг, Дунда ба Урда Байгалай баруун эрье шадараар 1 м2 талмайда 300-400 граммда хїрэдэг. Мїльћєєр хушагдаагїй, шанга ћалхинуудћаа аршалагдажа байдаг Байгалай баруун хубиин зєєлэн оёортой эрье шадараар Nitella тїхэлэй ургамалнууд ургадаг, їшєє тиихэдэ дээгїїр гарбалтай рдестэнїїд тїхэлэй ућанай ургамалнууд ургадаг, тэдэ 1 м2 талмайда 800-1000 граммда хїрэдэг.

Дїрбэдэхи, табадахи бїћэлїїрнїїд экологиин нэгэ тїрэлэй бадалтай сублиторалинуудаар байдаг. Кладофорово тїрэлэй ногоон замагуудтай, тэдэнь зєєлэн оёортой газарнуудаар 1 м2 талмайда 0,3-ћаа 5 граммда хїрэдэг, ехэ бэшэ гэжэ тоотой, тиихэдэ шулуун дээгїїр 1 м2 талмайда 20-60 грамм болодог. Микрофитобентос ехээр шэнжэлэгдээгїй байха юм. Эдээнэй дунда диатомово замагууд булюу ургадаг. Тэдэнь Урда Байгалаар мїлигэр бэшэ шулуунууд дээгїїр,

АМИТАДАЙ АЙМАГ

Байгалай амитадай аймаг баян, дабтагдашагїй. 31 500 км2 талмай дээрэ 1 500 гаран тїрэлэй амитад амидардаг, тэдэнэй хахадћаа ехэнхи хубинь эндээ бии боложо, эндээл амидардаг. Энэ баримта айхабтар ехэ гээд тоологдодог. Амитадай аймагай тїрэлєєрєє бїридэл єєрсэ. Амитад тїхэл маягаараа 15 гэжэ тоотой (Догель, 1981 он), тїхэл бїриин амитадћаа нэгэ хэдэхэн лэ ангиин амитад, анги бїхэн соо олон бэшэ бїлэгэй амитад, бїлэг соо хэдэхэн тїрэлэй амитад амидардаг. Зарим бїлэгэй амитад соо айхабтар олон тїрэлэй амитад байха – амфиподууд, олон янзын – остракодууд. Хїбхэн соо амидардаг мшанканууд, олон шэрхэгтэй хорхойнууд, каланоидууд нэгэ тїрэлєєр амидардаг аад, олон янзын, тїхэлэй байхадаа болохо. Тиихэдээ тэдэнэй тоо, хамтын шэгнїїр тон ехэ байдаг, энээндэ жэжэ хабшаахай тїрэлтэн ороно. Байгалай гїнзэгыдэ амидардаг нюрганай яћагїй амитад микромезо ба макропланктондо ородог хэмжїїрээрээ илгардаг. Тїрїїшын бїлэгтэ жгутиковонууд, саркодовонууд ба инфузоринууд ороно. Тэдэ гол тїлэб ућанай зузаанай дээгэшэгїїр байдаг, Байгал соо 40-50 янзаар їгтэнхэй (Кожов, 1972). Дунда зэргын хэмжїїртэй нюрганай яћагїй амитад хабшаахайнуудай ба коловраткануудай аймаг соо амидардаг. Мезозоопланктоной бїридэлэй гол ћууриие жэжэ хабшаахай тїрэлтэн эзэлдэг. Тэдэ ућанай бїхы зузаанда амидардаг, хамтын шэгнїїрэй 90%-ћээ дээшэ эзэлдэг. Макрозоопланктон далайн тїхэлэй бїлэгтэ ородог. Байгал соо тэрэнэй бїридэлдэ мизидо тїхэлэй амфипода, тоћон жараахай-бычок тїхэлэй загаћадай ћая бии болоћон жэжэ ћїрэг ородог. Макрогектопус-эндемик Байгалай ућанай бїхы зузааниие эзэлдэг. Жэжэ хабшаахай їдэртєє ућанай гїнзэгын 100 м тухайда байгаад, ћїниндєє мезозоопланктоноор баян газар руу, дээшээ гарадаг.

Байгалай оёорой амитад янзануудайнгаа тоогоор пелагическэ янзануудћаа хэдэ дахин олон, 98 гаран % байха.

Оёорто амидардаг нюрганай яћагїй амитад эндемичнэ ба палеарктическэ тїхэлэй. Ажамидаралай талаар эгээл баяниинь – литораль. Ућанай оёорой гїнзэгы тээшээ доошолхо бїри тэдэнэй хамтын шэгнїїр бага болодог.

Олигохедїїд ућанай ямаршье гїнзэгыдэ, шулуунћаа бэшэ тээ, амидардаг. Тиихэдээ тэдэнэй гїнзэгы руу доошолхо бїри удха шанарынь дээшэлдэг. Шулуун дээгїїр моллюскнуудынь булюу байха. Гїнзэгын доошолхо бїри тэдэнэй удха шанар мїн лэ доошолдог.

20 м хїрэтэр гїнзэгыдэ тэдэнэй ажамидаралай арга нїхэсэлнїїд тон олон. Энээниие ажамидаралаар баян, їрэ дїн ћайтай бїћэлїїр гээд тоолодог. 1950 ондо Г. Б. Гаврилов Лиственичнэ тохойдо нэгэ га талмайда, 40 см гїнзэгыдэ 172 янзын амтадые тэмдэглээ. Тэдэнэй хамтын шэгнїїр 1 га талмайда 615,5 кг гээд тодорхойлогдоо.

Байгалай оёорой хабсагайлиг ташалангууд тиимэ амитадай тоогойшье, шанарайшье талаар тон “їгытэй” байдаг. Бїхы иимэ гэхэ гї, али  супраабиссальна бїћэлїїртэ амитадай хамтын дунда зэргын шэгнїїр 1 га талмайда 100-150 кг болодог.

 

Назад в раздел